جشن تیرگان یا آب‌پاشان، یکی از جشن‌های اصلی و مهم ایرانیان باستان بوده که به دلیل تغییرات اقلیمی و آسمانی در تابستان برگزار می‌شده است.
جشن در زبان پهلوی، یسن بوده است که جمع آن، یسناست و در اوستا نیز وارد شده است و به معنای نیایش و پرستش خداوند است.
ایرانیان در چهار زمان مناسب بهار، تابستان، پاییز و زمستان به صورت دسته جمعی به نیایش پروردگار مهربان می‌پرداختند که یسن به مرور، به جشن تغییر تلفظ پیدا کرده است.
محمد رسولی، شاهنامه‌شماس و پژوهشگر حوزه فرهنگ و تاریخ درمورد جشن‌های ایرانی اظهار کرد: یکی از پرسش‌ها همیشه این بوده است که داستان جشن‌ها در ایران چیست؟ چون جشن‌های مختلفی داشته‌ایم که البته هر یک از آنها برای خود، نامی داشته‌اند و از جمله این جشن‌ها می‌توان به جشنی اشاره کرد که در چند روز گذشته، یعنی یکم تیرگان و در آغاز تابستان برگزار می‌شده است و از آن به عنوان جشن تیرگان یاد می‌شود. البته به مرور زمان، این جشن در تاریخ دهم و سیزدهم تیرماه نیز، برگزار شده است و در واقع، نام‌های گوناگون و محلی متفاوتی داشته از جمله این که به جشن آب‌پاشان یا آب‌پاشانک و… معروف بوده است.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ و تاریخ بیان کرد: به طور کلی، ایرانیان در عهد کهن و باستان به دلیل رشد بالایی که در علم و دانش پیدا کرده بودند متوجه تغییرات اقلیمی و آسمانی شده بودند. به همین دلیل، جشن‌هایی که در ایران عهد کهن بوده است و ایرانیان داشته‌اند مبتنی بر تغییرات نجومی بوده است و جشن‌های ایرانی، جشن‌های صرفاً قراردادی نبوده‌اند که تصمیم آنها بگیرند مثلاً فلان روز را به فلان جشن اختصاص دهند. بلکه دلیل هر جشنی، تغییرات نجومی و حرکت سیاره‌ها و ستارگان بوده است. بر این اساس، جشن‌های زیادی داشتند و مهم‌ترین این جشن‌ها چهار جشن اصلی نوروزگان (یکم فروردین ماه)، تیرگان (ابتدای تیرماه)، مهرگان (یکم مهرماه) و یلدا بوده‌اند.
رسولی گفت: چرا این چهار جشن را در چهار مقطع سال انتخاب می‌کردند؟ به دلیل این که در هر یک از این چهار جشن مربوطه، یک تغییر نجومی ایجاد می‌شود تا جایی که در روز یکم فروردین، تعادل روز و شب را داریم و در روز یکم تیر یا همان تیرگان، زمانی است که خورشید به اوج نوردهی خود می‌رسد و روز در بلندترین زمان خود قرار می‌گیرد. یعنی تا ابتدای تیرماه، روز رو به بلندتر شدن بوده است ولی از روز یکم تیر تا مهر، روز رو به کاهش و کوتاه‌تر شدن خواهد رفت و دوباره از اول مهر، تعادل پاییزی برقرار می‌شود.
این پژوهشگر حوزه فرهنگ و تاریخ با اشاره به جشن تیرگان تصریح کرد: جشن تیرگان یا آب‌پاشان یا آب‌پاشانک مبتنی بر داده‌های نجومی و علمی است که نشان می‌دهد ایرانیان از چند هزار سال پیش می‌دانستند که در این روز، خورشید و روز به بالاترین قدرت خودش می‌رسد و بلندترین روز سال خواهد بود و از نظر موقعیت قرار گرفتن، خورشید در قوی‌ترین نقطه خودش قرار خواهد گرفت و به عبارتی، در این روز، زمین نسبت به خورشید در حالتی قرار دارد که شاهد بلندترین روز سال هستیم و از ابتدای تیرماه، آغاز تابستان است.
از آن‌جایی که تابستان به گرما و داغی مشهور است مخالف آن، آب است و به همین دلیل، افراد آب بر هم می‌پاشیدند تا ضمن یادآوری این روز که حالت خاصی دارد در تلاش بودند تا به گونه‌ای یکدیگر را خنک کنند و با تفریح و شادی به استقبال تابستان گرم بروند.
رسولی یادآور شد: بر اساس اسناد موجود تاریخی که در ادبیات معاصر ما منعکس شده جشن تیرگان یا آب‌پاشان یا آب‌پاشانک همیشه برقرار بوده است. اگرچه بعضاً برخی از افراد به خاطر گذر زمان طولانی، این جشن را در روز‌های دیگر تیرماه برگزار کردند و بر اساس اسناد موجود در ادبیات ما، حداقل تا دوره شاه عباس در گوشه و کنار ایران برگزار می‌شده است.