زمین دیگر توان تاب آوردن ندارد؛ تغییرات اقلیمی، تخریب منابع طبیعی، بحران آب، آلودگی‌های پلاستیکی و کاهش تنوع زیستی، همه و همه فریادهایی از دل طبیعت‌اند که بشر امروز را به بازنگری در سبک زندگی و نظام توسعه فرا می‌خوانند. در این میان، گردشگری به‌عنوان صنعتی میان‌رشته‌ای، هم می‌تواند به تخریب دامن بزند و هم ظرفیتی بی‌بدیل برای حفاظت از زمین و منابع آن باشد؛ به شرط آنکه مسئولانه باشد.
گردشگری سبز؛ تلفیق علم، فرهنگ و سیاست‌گذاری زیست‌محیطی
گردشگری سبز، که با مفاهیمی چون اکوتوریسم، بوم‌گردی پایدار، ژئوگردشگری و سفرهای کم‌کربن پیوند خورده، در سال‌های اخیر جایگاه مهمی در سیاست‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یافته است. این سیاست‌ها نه‌تنها بر کاهش اثرات منفی گردشگری بر محیط‌زیست تأکید دارند، بلکه از منظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز بر توانمندسازی جوامع محلی، صیانت از تنوع زیستی و احیای میراث‌طبیعی تمرکز دارند.
ایران، بهشت اکوتوریسم
با برخورداری از ۱۳ اقلیم متنوع، ده‌ها پارک ملی، مناطق حفاظت‌شده، تالاب‌های ثبت جهانی‌شده و زیست‌بوم‌های منحصربه‌فرد از هیرکانی تا لوت، ایران یکی از مستعدترین کشورها برای توسعه اکوتوریسم در سطح جهان است. وزارت میراث‌فرهنگی با شناسایی پهنه‌های مناسب گردشگری طبیعت‌محور، زمینه را برای حضور سرمایه‌گذاران، آموزش جوامع محلی و طراحی مسیرهای مسئولانه سفر فراهم کرده است.
برنامه‌هایی نظیر «اکوتوریسم مشارکتی» در روستاهای جنگلی مازندران، «راهنمایان طبیعت‌گردی بومی» در مناطق کویری کرمان و یزد، و «پایش محیط‌زیست در بوم‌گردی‌ها» نمونه‌هایی از اقدامات پیشران این وزارتخانه‌اند که در تعامل با سازمان حفاظت محیط‌زیست و تشکل‌های مردم‌نهاد اجرایی شده‌اند.
تحول در الگوی سفر؛ از مصرف‌گرایی به آگاهی‌زیستی
داده‌های آماری منتشرشده از معاونت گردشگری وزارتخانه نشان می‌دهد که در پنج سال گذشته، تعداد بسیار زیادی واحد بوم‌گردی در کشور با مجوز رسمی آغاز به‌کار کرده‌اند که ۷۰ درصد آن‌ها در مناطق کم‌برخوردار واقع‌اند. این تغییر رویکرد از سفرهای متمرکز در کلان‌شهرها به تجربه‌محوری در روستاها، هم به توسعه اقتصادی مناطق محروم کمک کرده و هم الگوی مصرف منابع طبیعی را تغییر داده است.
به گفته علی‌اکبر صمدی، استاد دانشگاه و متخصص گردشگری پایدار، گردشگری سبز تنها به استفاده از انرژی‌های پاک یا کاهش زباله محدود نمی‌شود؛ بلکه نوعی فرهنگ سفر است که در آن گردشگر به‌مثابه یک حافظ طبیعت، با درک بوم‌شناختی مقصد، رفتار خود را اصلاح می‌کند.
او معتقد است: اگر سیاست‌گذار بتواند این ذهنیت را در مسافران نهادینه کند، زمین آینده‌ای روشن خواهد داشت.
بررسی تطبیقی با تجارب جهانی
در جهان، کشورهایی مانند کاستاریکا، نیوزیلند، نروژ و بوتان به‌عنوان پیشگامان گردشگری سبز شناخته می‌شوند. کاستاریکا بیش از ۹۰ درصد انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌کند و مدل موفقی از گردشگری جامعه‌محور را اجرا کرده است. در نروژ، گردشگری دریایی با ناوگان الکتریکی توسعه یافته و در نیوزیلند، تمامی اقامتگاه‌ها ملزم به رعایت استانداردهای سبز شده‌اند. ایران نیز با تکیه بر تجربه جهانی و ظرفیت‌های بومی می‌تواند به الگویی منطقه‌ای در گردشگری پایدار بدل شود؛ مشروط بر آنکه سیاست‌های حمایتی، مشوق‌های مالی و نظارت‌های هوشمندانه تقویت شوند.
میراث طبیعی، پشتوانه تمدن پایدار
بر اساس آمارهای بین‌المللی، بیش از ۶۰ درصد گردشگران جهانی در سال ۲۰۲۳ علاقه‌مند به مقاصد طبیعت‌محور و پایدار بوده‌اند. این روند جهانی، فرصت ممتازی برای ایران است؛ کشوری که میراث‌طبیعی‌اش، از قله‌های زاگرس تا دریاچه‌های ارومیه و هامون، هم ذخایر حیات‌اند و هم اسناد تاریخی تمدن.
ثبت جهانی بیابان لوت، جنگل‌های هیرکانی و دشت ارژن به‌عنوان میراث طبیعی بشری، نه‌تنها ایران را در نقشه ژئوگردشگری جهان تثبیت کرده، بلکه وظیفه‌ای ملی برای حفاظت و معرفی پایدار این زیست‌بوم‌ها ایجاد کرده است. در این زمینه، وزارت میراث‌فرهنگی با طراحی بسته‌های آموزشی، حمایت از استارت‌آپ‌های گردشگری سبز و توسعه فناوری‌های دیجیتال در معرفی مناطق بکر، گام‌های مؤثری برداشته است.
سیاست‌گذاری هوشمندانه در زیست‌بوم گردشگری
تحلیل سیاست‌های گردشگری سبز ایران نشان می‌دهد که مسیر آینده نیازمند تلفیق میان تخصص دانشگاهی، توان تشکل‌های مردمی و راهبردهای حاکمیتی است. شورای‌عالی گردشگری می‌تواند با تعریف «شاخص‌های پایداری سفر» در ارزیابی استان‌ها، رقابتی ملی در مسیر سبز ایجاد کند.
افزون بر آن، تدوین سند ملی توسعه گردشگری سبز با مشارکت وزارت میراث‌فرهنگی، وزارت نیرو، سازمان محیط‌زیست و نهادهای پژوهشی، ضرورتی است راهبردی که می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های منطقه‌ای در گردشگری کم‌اثر از منظر زیست‌محیطی تبدیل کند.
روز زمین پاک؛ یادآوری مسئولیت‌های مشترک
۲۲ آوریل (۲ اردیبهشت) روز زمین پاک، بیش از آنکه یک مناسبت تقویمی باشد، آینه‌ای است برای بازنگری در نقش انسان در زیست‌بوم زمین. برای نهادهای حاکمیتی چون وزارت میراث‌فرهنگی، این روز، فرصتی برای ترویج الگوهای سفر مسئولانه، بازنگری در روند صدور مجوزهای گردشگری و ارتقاء شاخص‌های سبز در برنامه‌ریزی توسعه گردشگری است.
پیشنهادهایی نظیر «برچسب سبز گردشگری» برای واحدهای دوستدار طبیعت، «جوایز ملی سفر پایدار»، آموزش راهنمایان اکوتوریسم، و توسعه زیربناهای کم‌کربن (حمل‌ونقل پاک، اقامتگاه‌های خورشیدی و…) می‌تواند نقشه راه آینده گردشگری ایران باشد.
زمین را با سفر نجات دهیم
گزارش‌های نهادهای بین‌المللی همچون UNWTO و UNEP تأکید دارند که آینده گردشگری جهان، یا سبز خواهد بود یا نخواهد بود. ایران با گنجینه‌ای از تنوع طبیعی، زیستی و فرهنگی، در آستانه یک انتخاب تمدنی قرار دارد: یا مسیر تخریب و مصرف‌گرایی توریسم انبوه، یا راهبرد سفرهای آگاهانه، مشارکتی و طبیعت‌محور.
وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با فهم این ضرورت، گام در مسیر گردشگری سبز نهاده است؛ مسیری که اگر به‌درستی پیموده شود، هم زمین را نجات خواهد داد و هم آینده‌ای پایدار برای میراث ملی ما رقم خواهد زد.