«تاریخانه» جزو نخستین نسل مساجد ایران و با نام‌وآوازه‌ای ملی، در شهرستان دامغان استان سمنان قرار دارد. ثبت جهانی آن در فهرست آثار جهان اسلام نیز نشان از اهمیت این اثر تاریخی و فرهنگی است. اکنون ثبت «روز تاریخانه» در تقویم رویدادهای گردشگری کشور فرصتی برای بازشناسی و معرفی بیشتر این یادگار تاریخ اسلام محسوب می‌شود.
«تاریخانه» دامغان به عنوان یکی از نخستین مساجد ایران و جزو قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام در ایران است که در آستانه ثبت در فهرست آثار جهان اسلام قرار دارد و در این مسیر با برخی مسایل مواجه است.
مسجد «تاریخانه» یا چهلستون در جنوب شرقی دامغان در استان سمنان، یکی از نخستین مساجد ایران و در واقع، جزو اولین نسل مساجد ایران ساخته‌شده پس از اسلام است که قدمت ساخت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری دانسته‌اند.
ثبت جهانی مسجد تاریخانه دامغان در فهرست آثار جهان اسلام به عنوان یکی از چهار مسجدگنبدی دنیا، از قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام در ایران و میراثی به جای مانده از قرن دوم هجری، نشان از هویت و اصالت ایرانیان است که در قالب فرایند رسمی، در یک قدمی ثبت جهانی قرار دارد.
مسجد تاریخانه پانزدهم دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و با معماری بی‌نظیر، هویت و نشان شهر دامغان در قلب استان سمنان است که باید به عنوان گنجینه‌ای باارزش برای نسل های آینده حفظ و حراست شود.
ناریخاه تا تاریخانه
مسجد «تاریخانه» در جنوب شرقی دامغان در استان سمنان، یکی از نخستین مساجد ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است که قدمت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری بیان کردند.
عده‌ای بر این باورند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده است و پس از تسلط اعراب، آن را «ناریخانه» خواندند و سپس به «تاریخانه» معروف شد.
ثبت ملی رویداد «روز تاریخانه»
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دامغان گفت: رویداد بزرگداشت روز مسجد تاریخانه دامغان در تقویم رویدادهای گردشگری کشور ثبت شد.
مجتبی اکبرپور روز چهارشنبه به رسانه‌ها گفت: با پیگیری‌های انجام‌شده و با هدف ساماندهی و حرفه‌ای‌سازی گردشگری رویداد، پاسداشت فرهنگ مردم شهرستان دامغان و معرفی و برندسازی مسجد تاریخانه دامغان، رویداد بزرگداشت روز مسجد تاریخانه دامغان، در تقویم رویدادهای گردشگری کشور ثبت شد.
وی افزود: اخذ گواهینامه ثبت رویداد گردشگری از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی باعث شناخته شدن بهتر و برندشدن رویداد بزرگداشت روز تاریخانه دامغان در کشور می‌شود.
وی با اشاره به اینکه ورود رویدادهای گردشگری به سامانه ثبت رویدادهای گردشگری کشور اقدامی کارشناسی و بر پایه تجمیع شاخص‌ها و کسب نظرات کارشناسی مربوطه است، بیان کرد: این اقدام بستری جذاب و کارآمد از رویدادهای گردشگری متنوع را پیش روی گردشگران خواهد گشود و باعث ایجاد موج سفر علاقه‌مندان و گردشگران در روز برگزاری این رویداد به شهرستان دامغان می‌شود.
این مسوول ادامه داد: مسجد تاریخانه دامغان در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و با تصویب شورای فرهنگ عمومی شهرستان، این روز به‌عنوان «روز تاریخانه» نامگذاری شده است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دامغان اظهار کرد: مسجد تاریخانه یکی از مهم‌ترین بناهای بازمانده از قرون اولیه اسلامی در ایران است و نام این مسجد از دو واژه‌ی تاری و خانه تشکیل‌شده است که تاری لفظ ترکی و به معنای خدا است.
مشخصات سازه‌ای تاریخانه
مناره ای دایره شکل در این مسجد قرار دارد که دارای کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی است که به نام بانی آن، بختیار فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری نامگذاری شده است.
ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است که کم کم از آن کاسته می‌شود و در بالا به ۶ و هشت دهم متر می‌رسد.
ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که پیرامون آن را رواق‌های سرپوشیده در برگرفته است.
در این مسجد ستون‌هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است.
در سالهای اخیر این مسجد در چند مرحله مرمت و بازسازی شد که این اقدامات از جمله موارد زیرساختی در راستای ثبت این مسجد در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) بوده است.
