در نوار شرقی کشور و در سه استان خراسان‌جنوبی، خراسان‌رضوی و سیستان‌وبلوچستان می‌توان نظاره گر آسبادهایی بود که نشانی‌ای از نبوغ و فرهنگ ایرانی در امتداد تاریخ هستند.
بادهای کویری پره‌های عظیم و چوبی آسبادهای ایرانی را به حرکت در می‌آورد و با انتقال حرکت از طریق تنه یک درخت، سنگ آسیاب‌ها برای آرد کردن گندم به کار گرفته می‌شوند. سنتی دیرینه که هنوز هم در شرق ایران می‌توان ردپا و نشانه‌های زنده آن را به نظاره نشست. جالب آنکه آسبادهای ایرانی برخلاف آسیاب‌های قدیمی اروپاییان که به شکل افقی طراحی شده، محورهایی عمودی دارد.
۷۹درصد آسبادهای ایران در استان محروم خراسان‌جنوبی قرار گرفته است؛ چیزی بالغ بر ۳۱۰آسباد. این امیدواری وجود دارد که با اقدامات انجام شده، آسبادهای این خطه به ثبت جهانی برسند و همین امر زمینه ساز درآمدزایی و توسعه گردشگری در این منطقه شود.
محل قرارگیری آسبادهای ایرانی
در حال حاضر از نظر تعداد، شهرستان‌های درمیان و نهبندان بیشترین تعداد آسباد را در سطح شهرستان‌های ایران دارد، هرچند در شهرستان‌های بیرجند، سربیشه، قاینات و خوسف نیز آسبادها دیده می‌شوند. در شهر تاریخی طبس مسینا نیز به سبب حاصلخیز بودن منطقه، آسبادهای زیادی قرار گرفته و با سفر به این شهر می‌توانید نظاره گر ۶۰ آسبادی باشید که در دوره‌های تاریخی ایران بنا و به کار گرفته شده‌اند.
آسبادهای طبس مسینا با توجه به بهره‌گیری از باد در دو جهت و نحوه تنطیم قطعات مکانیکی از باقی آسبادهای مناطق نهبندان، خواف و سیستان در ایران و هرات و جوین در افغانستان پیشرفته‌تر هستند. افزون بر این ۱۶محوطه دارای آسباد در شهرستان نهبندان واقع شده است که بیشترین آسیاب‌ها در شهر نِه و روستاهای چهار فرسخ، هم‌اند، گوند، خوانشرف و میغان واقع شده و از جمله آثار تاریخی زیبای ایران‌زمین به شمار می‌آیند.
آسبادهای ایرانی در مسیر
ثبت جهانی
به سبب اهمیت و جایگاه شاخص آسبادهای ایران، اقداماتی برای ثبت جهانی آنها از چند سال قبل آغاز شده است.
مدیر پرونده ثبت جهانی «آسبادهای ایران» مرداد ماه سال گذشته روند تهیه این پرونده را که مشابه پرونده‌های زنجیره‌ای است، به دلیل تعداد زیاد آسبادها در ایران پیچیده توصیف کرد.
محمدحسن طالبیان افزود: این پرونده در سه استان سیستان‌وبلوچستان، خراسان‌رضوی و خراسان‌جنوبی تهیه می‌شود ولی با توجه به اینکه فقط در یک استان خراسان‌جنوبی تعداد این آسبادها به حدود ۳۵۰ واحد می‌رسد منظم کردن و ترتیب بخشیدن به این تعداد آسباد در یک پرونده، واقعا زمان‌بر است.
وی تاکید کرد: همه نیرو و انرژی خود را روی پرونده آسبادهای ایران می‌گذاریم و در آینده نزدیک می‌توانیم اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت این پرونده گزارش کنیم. مدیر پرونده ثبت جهانی آسبادهای ایران گفت: این پرونده به دلیل وسعت و حجم کار شبیه یک پرونده زنجیره‌ای است و کار میدانی آن وقت‌گیر خواهد بود.
آسبادهای نهبندان نیازمند مرمت
به تازگی سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌جنوبی بر لزوم مرمت آسبادهای شهرستان نهبندان به ویژه خوانشرف تاکید کرد.
اوایل فروردین ماه امسال سیداحمد برآبادی به همراه دهیار این روستا و یکی از پیشکسوتان ساخت آسبادهای این منطقه از آسبادهای خوانشرف بازدید و بر مرمت آنها در راستای ثبت جهانی این آسبادها تاکید کرد و دستورات لازم را در این خصوص به مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان نهبندان داد.
برآبادی گفت: آسباد یا آساب بادی، سازه‌ای بادی است که در گذشته از آن برای آسیاب کردن گندم استفاده می‌شده است که تا ۷۰سال پیش در منطقه خراسان‌جنوبی به ویژه در شهرستان نهبندان به دلیل وجود بادهای ۱۲۰روزه برای آرد کردن گندم از آن استفاده می‌شده است.
سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌جنوبی افزود: آسبادها یا آسیاب بادی‌های خوانشرف مربوط به دوره قاجار است که در شهرستان نهبندان و در روستای خوانشرف قرار دارند. این اثر مهم در تاریخ
۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۶۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.
او ادامه داد: ساخت آسیاب‌های بادی
علاوه برکارآمد بودن، یکی از نشانه‌های هوشمندی بشر در استفاده مناسب از منابع موجود در طبیعت است. ایرانیان قدیم با ایجاد آسیاب‌های بادی در راستای اهداف خود باد را به کار گرفته‌اند و از آنجایی که نهبندان در مسیر این بادهاست، در شهرستان نهبندان و به‌خصوص در روستای خوانشرف شاهد آسبادهای هستیم که در گذر روزگار با وجود باد و باران‌های شدید، هر چند آسیب‌هایی به آنها وارد شده است اما هنوز محکم و استوار ایستاده‌اند تا بینندگان با مشاهده آنها پی به هوش سرشار ساکنان این دیار ببرند.
اهمیت مشارکت دستگاه‌ها در مسیر ثبت جهانی
تکمیل پرونده ثبت جهانی آسبادهای ایران را باید اقدامی فرادستگاهی دانست بنابراین نیاز به مشارکت و همکاری سایر دستگاه‌ها از جمله بنیاد مسکن، راه‌وشهرسازی و شهرداری‌ها وجود دارد.
اگرچه در مسیر ثبت جهانی آسبادها یقینا وزارت میراث فرهنگی نقشی پر رنگ‌تر از سایر نهادها دارد اما لازم است تمامی نهادهای مرتبت دست‌به‌دست هم داده و تلاش کنند که پرونده ثبت جهانی آسبادهای ایرانی با شتاب و قدرت هرچه بیشتر پیش برود. مطمئنا ثبت جهانی آسبادها می‌تواند زمینه ساز جذب گردشگران خارجی و داخلی به مناطق شرقی کشور باشد و زمینه لازم را برای توسعه این خطه با تکیه بر ارزش‌های فرهنگی کشور فراهم کند. براساس برآوردهای انجام شده احتمالا ظرف یک یا نهایتا دو سال آتی پرونده آسبادهای ایران جهت ثبت جهانی تکمیل و ارسال خواهد شد و به این ترتیب می‌توان به توسعه گردشگری در شرق کشور خصوصا در خراسان‌جنوبی در آینده نزدیک بیشتر خوش‌بین بود. لازمه استفاده از ظرفیت ثبت جهانی آسبادها اما ایجاد زیرساخت‌های مناسب اقامتی، توسعه حمل‌ونقل و ایجاد تنوع در خدمات حوزه گردشگری است و به نظر می‌رسد برای استفاده از ظرفیت‌های پس از ثبت آسبادها باید از همین امروز به فکر باشیم و با کمک به تاسیس بومگردی، هتل و اقامتگاه و با توسعه حمل‌ونقل بین شهری و جاده‌ای زمینه را برای بهره‌مندی از عواید ثبت جهانی آسبادها و توسعه صنعت توریسم در شرق کشور فراهم کنیم.
